اسماعیل بن احمد حیریحیری، ابوعبدالرحمان اسماعیل بن احمد، مقری، مفسر ، محدث و فقیه شافعی قرن چهارم و پنجم بود. ۱ - تولدبه نوشته خطیب بغدادی [۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۷، ص۳۱۸.
که اطلاعاتش در این‌باره از خود حیری است، حیری در رجب ۳۶۱ و احتمالا در محله حیره نیشابور به دنیا آمد. [۲]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۹۷ـ۲۹۸.
[۳]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۲، ص۶۴۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۲ - وضعیت جسمیحیری نابینا بود، [۴]
خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العُمیان، ج۱، ص۱۱۹، چاپ احمد زکیبک، مصر ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
لذا در منابع برای او لقب ضریر نیز آورده‌اند. [۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۷، ص۳۱۷.
[۶]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۲۶۵، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) ۱۹۶۴ـ (۱۹۷۶).
۳ - استماع حدیثحیری از عالمان و فقیهان شافعی دوره خود همچون ابوطاهر محمد بن خُزَیمه (متوفی ۳۸۷)، زاهر بن طاهر سرخسی (متوفی ۳۸۹)، ابوعبدالرحمان سُلَمی (متوفی ۴۱۲) استماع حدیث کرد. [۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، ص۴۴۳.
[۸]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۷، ص۳۱۸.
[۹]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۹، ص۴۷۳، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
[۱۰]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۲۶۶، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) ۱۹۶۴ـ (۱۹۷۶).
[۱۱]
اسماعیل بن احمد حیری، وجوه‌القرآن، ج۱، ص۱۷ـ۱۸، چاپ نجف عرشی، مشهد ۱۳۸۰ش.
وی در ۴۲۳ به بغداد سفر کرد و در آن‌جا احادیثی که از عالمان و محدّثان خراسانی شنیده بود روایت کرد. [۱۲]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۷، ص۳۱۸.
[۱۳]
ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء و الکنی و الأنساب، ج۳، ص۴۳، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
۴ - تمایلات صوفیانهخطیب بغدادی بارها مطالبی از حیری به نقل از ابوعبدالرحمان سلمی، صاحب طبقات الصوفیه، نقل کرده است که حاکی از تمایلات صوفیانه حیری و تعلق او به مکتب صوفیانه سلمی در خراسان است. [۱۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، ص۴۴۳.
[۱۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱، ص۴۴۵.
[۱۶]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۲، ص۱۸۰ـ۱۸۲.
[۱۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۱۷، ص۲۱۴.
۵ - مسافرتحیری به قصد سکونت در مکه راهی این شهر شد، ولی به جهت ناامنی راه مکه از نیمه راه به نیشابور بازگشت. از جمله کتاب‌هایی که وی در این سفر همراه خود داشت صحیح بخاری بود که آن را از ابوالهیثم محمد بن مکی کُشمیهَنی (متوفی ۳۸۹) سماع کرده بود. ۶ - ستودن حیریخطیب بغدادی در سه مجلس صحیح بخاری را نزد حیری سماع کرد و فهم و شناخت وی را ستود. [۱۸]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۷، ص۳۱۸ـ۳۱۹.
[۱۹]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۲۶۵، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) ۱۹۶۴ـ (۱۹۷۶).
علاوه بر خطیب بغدادی، عبدالغافر فارسی [۲۰]
عبدالغافر بن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۱۷۴، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
نیز حیری را ستوده و از آثار او در علوم قرآن و قرائات و دیگر علوم یاد کرده است.۷ - وفاتخطیب بغدادی [۲۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۷، ص۳۱۹.
و فارسی، [۲۲]
عبدالغافر بن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۱۷۴، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
درگذشت او را اندکی پس از ۴۳۰ ذکر کرده‌اند.۸ - آثاراز جمله آثار موجود وی، کتاب وجوه‌القرآن است که محمد عبدوس ستّار آن را به عنوان پایان‌نامه دکتری در دانشگاه کیمبریج تصحیح کرده و نجف عرشی آن را بار دیگر براساس دو نسخه تصحیح کرده است (مشهد ۱۳۸۰ش). کتاب دیگر حیری، تفسیری است با نام کفایةالتفسیر که کتاب مشهوری بوده [۲۳]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۹، ص۴۷۴، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
[۲۴]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۲۶۵، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) ۱۹۶۴ـ (۱۹۷۶).
[۲۵]
محمد بن علی داوودی، طبقات المفسّرین، ج۱، ص۱۰۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و دو نسخه از آن موجود است، از جمله نسخه‌ای کهن که تاریخ کتابت آن ۵۰۶ است و در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. [۲۶]
محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۴۶۶، مشهد ۱۳۶۹ش.
حیری [۲۷]
اسماعیل بن احمد حیری، وجوه‌القرآن، ج۱، ص۵۴، چاپ نجف عرشی، مشهد ۱۳۸۰ش.
در آغاز وجوه‌القرآن از کتاب‌های دیگرش یاد کرده است که عبارت‌اند از: الوقوف؛ مثلث الواعظین؛ کتاب التنزیل؛ کتاب معانی اسماءالرب؛ اسماء من نزل فیهم القرآن.۹ - فهرست منابع(۱) ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء و الکنی و الأنساب، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶. (۲) اسماعیل بن احمد حیری، وجوه‌القرآن، چاپ نجف عرشی، مشهد ۱۳۸۰ش. (۳) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام. (۴) محمد بن علی داوودی، طبقات المفسّرین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۵) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۶) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) ۱۹۶۴ـ (۱۹۷۶). (۷) سمعانی، الانساب. (۸) خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العُمیان، چاپ احمد زکیبک، مصر ۱۳۲۹/۱۹۱۱. (۹) عبدالغافر بن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش. (۱۰) محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ش. (۱۱) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اسماعیل بن احمد حیری»، شماره۶۶۹۴. |